Купалаўскі тэатр падчас Вялікай Айчыннай вайны

Тагачасная дырэктарка БДТ-1 Фані Алер усімі праўдамі і няпраўдамі дамаглася ў мясцовай адміністрацыі дазволу на ад’езд цалкам усёй трупы з Адэсы ў Маскву, у якой было прынята рашэнне аб эвакуацыі беларускага тэатра спачатку ў Навасібірск, а затым – у Томск. На некалькі гадоў гэты паўночны горад і стаў другім домам для калектыву БДТ-1.

Хуткімі тэмпамі пачала ісці праца над аднаўленнем пастановак: дэкарацый, рэквізіту, касцюмаў не ставала пасля шматлікіх і хуткіх пераездаў. Па-за сцэнай акцёры станавіліся дэкаратарамі, касюмерамі і бутафорамі. Ніхто не чураўся не сваёй працы і дапамагалі адно аднаму.

У ваенны час не толькі рэпертуар БДТ-1 змяніўся пад навакольнымі падзеямі, але і сама дзейнасць тэатра. Для паездак на фронт былі сфарміраваныя франтавыя брыгады. Першая – у 1943 г. пад кіраўніцтвам Глеба Глебава, другая – у 1944 г. пад кіраўніцтвам Уладзіміра Уладамірскага.

Перад салдатамі і афіцэрамі артысты БДТ-1 выконвалі камедыю “Скупы”Ж.-Б. Мальера, мантаж сцэн з “Фронта” А. Карняйчука, творы М. Глінкі, П. Чайкоўскага, М. Мусаргскага, Л. ван Бетховена, А. Дворжака, І. Брамса, беларускі, украінскі, рускі, армянскі, грузінскі песенны фальклор.

Выступамі беларускіх артыстаў захапляліся не толькі рускія, але і нямецкія салдаты. Леанід Рахленка згадваў выпадак, які здарыўся пад час адной з паездак на фронт: “Вайсковая частка, у якой давалі канцэрт беларускія артысты, размяшчалася з аднаго боку ля невялікай горкі, а з другога боку – немцы. Цішыня. Вечар. Спяваюць нашы жанчыны. Вецер разносіць прыгожыя песні, кранальныя, пачуццёвыя, меладычныя. Пасля кожнай песні з таго боку неслася: “Рус, іграй яшчэ”.

За дваццаць дзён у чэрвені 1943 г. артысты далі 65 спектакляў і 71 канцэрт непасрэдна ў арміі. Больш за сорак чалавек змаглі пабачыць выступленні беларускай трупы.

Акрамя выездаў на фронт артысты БДТ-1 таксама ажыццяўлялі шэфскую работу, давалі канцэрты і спектаклі ў шпіталях, воінскіх частках. Сродкі ад часткі паказаў на стацыянары і гастролях пайшлі на закупку баявога самалёта. На яго борце было напісана “БДТ-1”.

Менавіта ў эвакуацыі, за сотні кіламетраў ад дому, з’явілася славутая “Паўлінка”, якая потым стане візітоўкай Купалаўскага тэатра.

Над спектаклем працавалі рэжысёр Леў Літвінаў, мастак Барыс Малкін і кампазітар Яўген Цікоцкі. Літвінаў прапанаваў змяніць арыгінальны фінал п’есы Купалы на жыццясвярджальны, паводле якога Паўліна збягае разам з Якімам, бо такое рашэнне адпавядалачасу і жанру “камедыі”. Акцёрскі склад “Паўлінкі” быў па-сапраўднаму зорным: у спектаклі былі заняты Уладзімір Дзядзюшка(Сцяпан Крыніцкі), Лідзія Ржэцкая (Альжбета), Глеб Глебаў (Пранціш Пустарэвіч), Вера Пола (Агата), Іван Шаціла (Якім Сарока),Барыс Платонаў (Адольф Быкоўскі). Вылучалася сярод усіх Паўлінка – Раіса Кашэльнікава – першая ў доўгім шэрагу разумніц і прыгажунь Купалаўскай сцэны. Магчыма, трагічная вестка пра гібель Янкі Купалы ў чэрвені 1942 і сталася тым штуршком для пастаноўкі спектакля.

Томскія гледачы з вялікай любоўю, нават захапленнем, ставіліся да беларускіх артыстаў. І калі ў тэатр прыйшлі звесткі аб вызваленні Мінска, вельмі ўгаворвалі беларускую трупу застацца. Але артысты так імкнуліся дадому, што ледзь паспелі развітацца з Томскам.

Вяртанне трупы дадому сталася трагічным. Глыбокай ноччу, у 50-ці кіламетрах за Омскам, некалькі вагонаў цягніка сышло з рэек. Сярод шматлікіх ахвяр аказаліся акцёры Маргарыта Шашалевіч, Канстанцін Быліч, Барыс Аляксеенка, Ігар Шчансновіч. Загінула і маленькая дачка Глеба Глебава Глена. Сведка страшнай трагедыі, Аляксей Платонаў, згадваў, як перад тым, як сесці ў іншы санітарны цягнік, артыст Іван Шаціла выразаў нажом на ствале сасны імя “Рыта” ў памяць Маргарыты Шашалевіч.

У Мінск трупа вярнулася 4 кастрычніка 1944 г. Умовы, у якіх апынуліся артысты, былі складанымі, складана было знайсці нават прыстойнае жытло, таму пэўны час даводзілася жыць у будынку тэатра і спаць пад сцэнай. Гэта было адзінае цёплае месца ў халодным тэатры.

Але паступова тэатр вяртаўся да звыклай працоўнай паўсядзённасці. Аднаўляліся лепшыя даваенныя спектаклі і тыя, якія паўсталі ў эвакуацыі. Рыхтаваліся новыя прэм’еры.

Усяго за няпоўныя тры гады ў эвакуацыі тэатрам было адноўлена і пастаўлена 24 спектаклі.